Ορισμός του λαϊκισμού

Ο λαϊκισμός είναι μια πολιτική ιδεολογία και στρατηγική που έχει αποκτήσει εξέχουσα θέση τα τελευταία χρόνια σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Πρόκειται για ένα πολύπλευρο και σύνθετο φαινόμενο που εκδηλώνεται με διαφορετικές μορφές και πλαίσια.  

Στον πυρήνα του, ο λαϊκισμός χαρακτηρίζεται από την έκκλησή του στις ανησυχίες και τις ανάγκες των απλών ανθρώπων, που συχνά αναφέρονται ως “κοινός άνθρωπος” ή “σιωπηλή πλειοψηφία”. Η Franzisca Otto, ειδική στις Διεθνείς Σπουδές και στις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες κατά της παραπληροφόρησης, ορίζει τον λαϊκισμό ως εξής:

Ο όρος λαϊκισμός ανάγεται στη λατινική λέξη “populus”, που σημαίνει “ο λαός”. Σήμερα ο λαϊκισμός σημαίνει ένα συγκεκριμένο στυλ πολιτικής. Ωστόσο, δεν υπάρχει ακριβής ή ομοιόμορφος ορισμός. Αντιθέτως, ο όρος θεωρείται ασαφής και φορτισμένος με αξίες, καθώς χρησιμοποιείται συχνά σε δημόσιες συζητήσεις, ιδίως ως ένα είδος “δολοφονικού επιχειρήματος” για την υπονόμευση αντίθετων απόψεων.

Οι λαϊκιστές ηγέτες ή τα κινήματα τοποθετούνται ως η φωνή του λαού, εκπροσωπώντας τα συμφέροντά του απέναντι σε αυτό που αντιλαμβάνονται ως διεφθαρμένο ή ιδιοτελές πολιτικό κατεστημένο. Παρουσιάζονται ως οι αυθεντικοί εκπρόσωποι των μαζών, υποσχόμενοι να αντιμετωπίσουν τα παράπονά τους και να αποκαταστήσουν την εξουσία στο λαό.  

Επιπλέον, ο λαϊκισμός τείνει να αναδύεται σε περιόδους σημαντικών κοινωνικών, οικονομικών ή πολιτικών αλλαγών, συχνά ως απάντηση σε αντιλαμβανόμενες ανισότητες, αδικίες ή περιθωριοποίηση. Ευδοκιμεί όταν υπάρχει μια αίσθηση οικονομικής ανησυχίας, κοινωνικής αποδιοργάνωσης ή αντιλαμβανόμενης απώλειας της πολιτιστικής ταυτότητας. Τα λαϊκιστικά κινήματα μπορούν να κερδίσουν έδαφος όταν οι άνθρωποι αισθάνονται αποκομμένοι από τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα και τους θεσμούς, θεωρώντας τα ως μη ανταποκρινόμενα στις ανάγκες τους και ως εκτός πραγματικότητας.

• Το αντικυβερνητικό συναίσθημα είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του λαϊκισμού, καθώς απορρίπτει την υπάρχουσα πολιτική τάξη, παρουσιάζοντάς την ως διεφθαρμένη, ιδιοτελή ή υποταγμένη σε ισχυρά συμφέροντα. Οι λαϊκιστές ηγέτες συχνά τοποθετούνται ως παρείσακτοι ή πολιτικοί αδέσποτοι, απευθυνόμενοι στην απογοήτευση όσων αισθάνονται ότι αγνοούνται ή περιθωριοποιούνται από τις “κατεστημένες ελίτ”.
• Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η τάση τους να υιοθετούν την εθνικιστική ρητορική και να προωθούν ένα ισχυρό αίσθημα εθνικής ταυτότητας, ώστε να δημιουργούν την αίσθηση μιας “πραγματικής ομάδας” που πρέπει να δυναμώσει για να αντιδράσει απέναντι σε μια εξωτερική (αντιληπτή) απειλή. Οι λαϊκιστές ηγέτες δίνουν συχνά έμφαση στην προστασία των εθνικών συμφερόντων, της κυριαρχίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς, εκφράζουν ανησυχίες για την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση ή τους υπερεθνικούς θεσμούς που θεωρούνται απειλές για τις εθνικές αξίες και την αυτονομία.
• Επιπλέον, ο λαϊκιστικός λόγος διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην κινητοποίηση της υποστήριξης. Συχνά βασίζεται σε συναισθηματικές εκκλήσεις και όχι σε ορθολογικά επιχειρήματα, επιδιώκοντας να αξιοποιήσει τους φόβους, τις ελπίδες και τις προσδοκίες των ανθρώπων. Οι λαϊκιστές ηγέτες μπορεί να χρησιμοποιούν διχαστική γλώσσα, κατηγορώντας συγκεκριμένες ομάδες ή θεσμούς ως αποδιοπομπαίους τράγους για τα κοινωνικά προβλήματα. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιούν θεωρίες συνωμοσίας, παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως τους μόνους που μπορούν να αποκαλύψουν κρυφές αλήθειες ή να καταπολεμήσουν σκοτεινές δυνάμεις που, όπως ισχυρίζονται, χειραγωγούν το σύστημα ενάντια στα συμφέροντα του λαού.
• Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι ο λαϊκισμός τείνει να υπεραπλουστεύει τα πολύπλοκα ζητήματα, να προσφέρει μη ρεαλιστικές λύσεις και να υπονομεύει τη δημοκρατία. 

Γίνεται έτσι φανερό ότι ο δυαδικός χαρακτήρας της λαϊκιστικής πολιτικής, που συχνά φέρνει αντιμέτωπους “τον λαό” με “τις ελίτ” ή “το κατεστημένο”, μπορεί να οδηγήσει σε πόλωση και να εμποδίσει τον εποικοδομητικό διάλογο και τη συνεργασία. Είναι ζωτικής σημασίας να σημειωθεί ότι ο λαϊκισμός μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και ιδεολογίες, καλύπτοντας το πολιτικό φάσμα από την αριστερά έως τη δεξιά. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να αναλυθεί ο λαϊκισμός μέσα σε συγκεκριμένα εθνικά, πολιτισμικά και ιστορικά πλαίσια για να κατανοηθούν πλήρως η δυναμική και οι επιπτώσεις του.