Populisten winnen aan belang door een groeiende onvrede en onvrede met de politiek onder burgers. Dit wordt veroorzaakt b.v. door ontwikkelingen in verband met globalisering en snelle technologische veranderingen die moeilijk te begrijpen zijn en van invloed zijn op het persoonlijke leven. Een andere oorzaak is een veelheid aan crises sinds 2001 en vooral het afgelopen decennium zoals de Europese schuldencrisis, de vluchtelingencrisis, BREXIT of Covid-19. Politieke beslissingen raken mensen directer dan ooit tevoren, maar worden vaak niet begrepen, worden als te bureaucratisch en ver van hun leven beschouwd.
Populisten lijken zorgen op te vangen, doen alsof ze de zorgen en woede van de burgers begrijpen, geven eenvoudige antwoorden op complexe problemen en beweren dat ze namens ‘het volk’ spreken. De politicoloog Jan-Werner Müller vat samen dat populisten beweren de enige legitieme vertegenwoordiger van het ware volk te zijn, een deel van de bevolking van de huidige pluriforme samenlevingen wordt toegeëigend, terwijl andere delen worden uitgesloten omdat ze er niet bij horen. Populisten verdelen de samenleving en vormen daarmee een ernstige bedreiging voor pluralistische democratieën.
De situatie wordt opgehitst door vijandbeelden gemaakt en gepromoot door populistische politici en opinieleiders, door de verspreiding van nepnieuws (of alternatieve feiten) en haatzaaiende uitlatingen in digitale media. Dit leidt tot een achteruitgang van Europese waarden zoals respect voor de mening van anderen, naar elkaar luisteren, objectieve discussies en compromisbereidheid.